Juni 2013. documentairemaker Laura Poitras reist samen met Glenn Greenwald - journalist bij o.a. The Guardian - naar Hong Kong voor een serie ontmoetingen met Edward Snowden. We zijn getuige van de vele openbaringen over de NSA en Amerikaanse politiek, nog voordat de rest van de wereld het weet.
Citizenfour is de initiële codenaam van Edward Snowden voordat hij zich openbaar maakte en klokken deed luiden over grootschalige spionagepraktijken in 2013. Een tevens toepasselijke titel van de documentaire, omdat deze zich grotendeels afspeelt net voordat de klokkenluider bekend wordt. Snowden gaf later wel sporadisch interviews, maar Citizenfour schetst een prachtig beeld van de man zelf op zijn meest kwetsbare moment, namelijk nog voordat hij weet wat hem allemaal te wachten staat.
Het gros van de film speelt zich af in een lichte hotelkamer in Hong Kong. Op dat moment weet de wereld nog van niets en krijgen Laura en Glenn documenten in handen die een van de grootste schandalen van de afgelopen decennia zullen openbaren. De uitkomst en de publicaties en de commotie die ontstaat, kennen we allemaal, maar dat maakt de gesprekken in de hotelkamer er niet minder interessant op. We zien namelijk Edward Snowden op het moment dat hij voor het eerst de informatie doorspeelt. Zenuwachtig, angstig voor wat er komen gaat, ook al vertelt hij dat hij dat niet is. Snowden is geen goede leugenaar.
Als kijker ben je intensief betrokken bij de interviews. Je leert Snowden kennen als een man die in zijn strijd voor vrijheid en privacy zelf juist dat moet inleveren. Of zijn acties daarna heldendaden zijn of hoogverraad mag je zelf beoordelen, al kiest de film uiteraard de kant van Edward Snowden. Ergens is dat wel prettig, want onlangs het feit dat Snowden ondertussen meerdere interviews heeft gegeven, zijn deze allemaal in retrospect en kijken ze terug op de acties in juni 2013. Citizenfour, en dus ook de kijker, is er nu echter bij, ziet op het eerste gezicht wat de onthullingen met zowel de wereld als Snowden doen, hetgeen een Oscarwinnende documentaire oplevert.
Aangaande de materie zelf en de tactieken die NSA in gelijksoortige organisaties tot hun beschikking hebben, moet je concluderen dat het vrij angstaanjagend is. Elke e-mail, elk telefoontje, elk document en elke foto is beschikbaar voor de NSA en is ergens op een server opgeslagen. Naarmate meer digitaal wordt, neemt de macht van dit soort instanties toe. Herinner je je Lucian Fox uit The Dark Knight nog, die op een gegeven moment alle mobieltjes in Gotham City omtovert tot een grote afluistermachine? Het blijkt geen science fiction. De NSA kan dat ook. Met jouw iPhone.
Ik was in de veronderstelling dat wanneer je verder niets te verbergen hebt het ook weinig uitmaakt dat overheidsinstellingen mijn gegevens kunnen inzien, maar wellicht is dat te naïef gedacht. De documentaire komt met twee argumenten - beiden een beetje tussen neus en lippen door - waarom ik me hier wél zorgen om moet maken.
Ten eerste claimt Jacob Applebaum (ex-hacker, activist, journalist) op een conferentie dat privacy tegenwoordig gelijk staat aan vrijheid. Vrijheid in Nederland is eigenlijk alleen nog maar de vrijheid van meningsuiting. Alle andere vrijheden denken we al niet meer over na omdat ze sinds de Tweede Wereldoorlog in het stelsel ingebakken zitten. Applebaum doet op het eerste gezicht wellicht een vreemde uitspraak, maar privacy garandeert bijvoorbeeld dat je een bijeenkomst of protest kunt organiseren zonder dat de overheid of wie dan ook zich daarmee bemoeit. Simpelweg omdat ze er geen weet van hebben.
Dat brengt me bij punt twee, hetgeen in het verlengde ligt. Momenteel is de politieke situatie in Nederland vrij tolerant, zou je kunnen zeggen, maar de geschiedenis leert ons dat ook in ontwikkelde landen een maligne overheid kan ontstaan. Een nieuwe economische crisis (een terugkerend zekerheidje sinds de achttiende eeuw) in combinatie met Wilders 2.0 zou tot een waar schrikbewind kunnen leiden. Een Vierde Rijk zal niet worden gesticht - tegen die tijd is het leger wel zo'n beetje wegbezuinigd - maar op het moment dat onze nieuwe blonde vriend een systeem zoals dat van de NSA in handen heeft en de AIVD stopt met hun oude laptops bij het grof vuil te zetten, kan het wel eens heel lastig worden hem van de troon te stoten. Verzet wordt dan in de digitale kiem gesmoord. Vrijheden die we voor lief namen, kunnen wel eens in rap tempo verdwijnen.
Ik schets hier á la Snowden een beetje een doemscenario, maar in andere landen (China) is deze situatie simpelweg de realiteit. Censuur en onderdrukking is met grootschalige opslag van data een peulenschil. De klokkenluider lijkt dit beter te beseffen dan wie dan ook en is bereid zijn eigen vrijheid op te geven om dit gegeven aan de man te brengen.
Dat brengt me bij punt twee, hetgeen in het verlengde ligt. Momenteel is de politieke situatie in Nederland vrij tolerant, zou je kunnen zeggen, maar de geschiedenis leert ons dat ook in ontwikkelde landen een maligne overheid kan ontstaan. Een nieuwe economische crisis (een terugkerend zekerheidje sinds de achttiende eeuw) in combinatie met Wilders 2.0 zou tot een waar schrikbewind kunnen leiden. Een Vierde Rijk zal niet worden gesticht - tegen die tijd is het leger wel zo'n beetje wegbezuinigd - maar op het moment dat onze nieuwe blonde vriend een systeem zoals dat van de NSA in handen heeft en de AIVD stopt met hun oude laptops bij het grof vuil te zetten, kan het wel eens heel lastig worden hem van de troon te stoten. Verzet wordt dan in de digitale kiem gesmoord. Vrijheden die we voor lief namen, kunnen wel eens in rap tempo verdwijnen.
Ik schets hier á la Snowden een beetje een doemscenario, maar in andere landen (China) is deze situatie simpelweg de realiteit. Censuur en onderdrukking is met grootschalige opslag van data een peulenschil. De klokkenluider lijkt dit beter te beseffen dan wie dan ook en is bereid zijn eigen vrijheid op te geven om dit gegeven aan de man te brengen.
